पुन्य वार्ता
शिराळा प्रतिनिधी
शिराळा, महाराष्ट्र: महाराष्ट्राच्या सांगली जिल्ह्यातील 32 शिराळा हे गाव केवळ नकाशावरचे एक ठिकाण नाही, तर ते ‘नागांचे गाव’ म्हणून प्रसिद्ध आहे. येथे हजारो वर्षांपासून नागपंचमीचा सण एका अनोख्या परंपरेने साजरा केला जातो.
जिवंत नागांची पूजा: ही प्रथा थेट संत गोरक्षनाथ महाराजांशी जोडलेली आहे, मात्र गेल्या काही वर्षांपासून ती कायदेशीर अडचणीत सापडल्याने स्थानिकांमध्ये तीव्र असंतोष आणि ती पुन्हा सुरू करण्यासाठी मोठा संघर्ष सुरू आहे.
संत गोरक्षनाथांपासून सुरू झालेली अविस्मरणीय परंपरा:
दहाव्या शतकात संत गोरक्षनाथ महाराज शिरळ्याला आले असताना नागपंचमीच्या दिवशी एका महाजन नावाच्या घरी भिक्षा मागण्यासाठी गेले. बराच वेळ वाट पाहिल्यानंतरही त्यांना भिक्षा मिळाली नाही. अखेर, घरातील गृहिणी बाहेर आली आणि तिने महाराजांना भिक्षा दिली. उशीर होण्याचे कारण विचारले असता, गृहिणीने आपण देवाऱ्यातील मातीच्या नागाची पूजा करत असल्याचे सांगितले. त्यावर गोरक्षनाथांनी तिला जिवंत नागाची पूजा करशील का, असे विचारले. गृहिणीने ‘होय’ असे उत्तर दिल्यानंतर, तेव्हापासून ३२ शिराळ्यामध्ये पंचमीच्या दिवशी जिवंत नागाची पूजा करण्याची प्रथा सुरू झाली, अशी अख्यायिका आहे. या घटनेने शिराळ्याच्या इतिहासात एक नवा अध्याय लिहिला गेला, जो आजही मोठ्या श्रद्धेने पाळला जातो.
नागपंचमीचा अभूतपूर्व सोहळा आणि भक्तीचा अनोखा संगम:
३२ शिराळ्यातील महिला नागाला केवळ एक सरपटणारा प्राणी मानत नाहीत, तर त्याला आपला ‘भाऊ’ मानतात. या दिवशी त्या उपवास करतात आणि नागाला कोणतीही इजा होऊ नये म्हणून स्वयंपाकघरात काहीही चिरले किंवा तळले जात नाही. नागपंचमीच्या दिवशी नागाची मनोभावे पूजा करून त्याला दूध पाजले जाते आणि विविध भाज्यांचा नैवेद्य दाखवला जातो. पूर्वी गावातील अंबा माता मंदिरात नागाची पूजा केली जायची आणि नंतर प्रत्येक घरात ही पूजा केली जात असे. या दिवशी ट्रॅक्टरमधून दोन मोठ्या मिरवणुका काढल्या जात असत, ज्या पाहण्यासाठी आजूबाजूच्या हजारो लोकांनी गर्दी केली असायची. ३२ शिराळ्याच्या नागपंचमीची दखल केवळ देशभरातच नव्हे, तर जागतिक स्तरावर घेतली गेली होती. हा सोहळा केवळ एक धार्मिक विधी नव्हता, तर तो शिराळ्याच्या संस्कृती आणि पर्यावरणाशी असलेल्या नात्याचे प्रतीक होता.
परंपरेवरील बंदी आणि कायदेशीर लढाईची सुरुवात:
मध्यंतरीच्या काळात काही गैरप्रकार वाढू लागले. साप पकडणे, त्यांचे फोटो काढणे, त्यांना हाताळणे यांसारख्या गोष्टींमुळे सापांना इजा होऊन त्यांचा मृत्यू होऊ लागला. साप व सापांची मिरवणूक काढणे, त्यांना दूध पाजणे, त्यांचे दात काढणे, त्यांना खेळवणे यांसारख्या कृत्यांमुळे प्राण्यांच्या जीवावर बेतत असल्याचा आक्षेप काही प्राणी कल्याण कार्यकर्त्यांनी घेतला. याबाबत न्यायालयात याचिका दाखल करण्यात आली, ज्यामुळे ३२ शिराळ्यातील या ऐतिहासिक परंपरेवर बंदी घालण्यात आली. यामुळे हा शतकानुशतके चालत आलेला सोहळा थांबला, परंतु ही प्रथा पुन्हा सुरू करण्यासाठी शिराळकरांचा लढा सुरू आहे. ही बंदी स्थानिकांसाठी एक मोठा धक्का होता, कारण त्यांची श्रद्धा आणि संस्कृती थेट या प्रथेच्या केंद्रस्थानी आहे.
स्थानिकांची भावनिक भूमिका आणि नाग संरक्षणाचे कार्य:
शिराळ्यातील नागरिकांच्या मते, नागपंचमीला काही मंडळी धामण वगैरे साप गळ्यात घेऊन खेळ करत असत, पण नाग हा स्थानिक लोकांचा ‘भाऊ’ आणि ‘दैवत’ मानला जातो. ते म्हणतात की, “आमचा नाग हा आमच्या शेतात उंदीर खाऊन शेतकऱ्यांना मदत करतो. तो आमचा मित्र आहे, शत्रू नाही.” नागसंरक्षणाचे कार्यही येथे मोठ्या प्रमाणावर केले जाते. स्थानिक लोक शंभर फूट खोल विहिरी मध्ये उतरून नागांना वाचवण्याचे काम करतात. ही प्रथा पुन्हा सुरू करण्यासाठी त्यांनी अनेक वर्षांपासून प्रयत्न सुरू ठेवले आहेत. नागांप्रती आणि नागपंचमीबद्दल शिराळकरांच्या मनात अत्यंत वेगळ्या आणि खोलवर रुजलेल्या भावना आहेत. ही केवळ एक प्रथा नसून, त्यांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग आहे.
राजकीय हस्तक्षेप आणि परंपरेच्या पुनरुज्जीवनाची आशा:
या प्रकरणाने आता राजकीय वळण घेतले आहे. माजी केंद्रीय गृहमंत्री अमित शहा यांनी ३२ शिराळ्यामधील जिवंत नागाची पूजा करण्याची प्रथा पुन्हा सुरू केली जाईल, असे आश्वासन दिले होते. या आश्वासनामुळे स्थानिकांमध्ये आशेचा किरण निर्माण झाला आहे. ही प्रथा पुन्हा सुरू व्हावी यासाठी भाजप आमदार सत्यजित देशमुख यांनी विधानसभेत लक्षवेधी मांडली आहे, तर राष्ट्रवादी (शरदचंद्र पवार गट) आमदार जयंत पाटील यांनीही जिवंत नागाच्या पूजेची प्रथा पुन्हा सुरू करण्याची जोरदार मागणी केली आहे. वनमंत्री गणेश नाईक यांनी यावर दिल्लीत बैठक होणार असून त्यात सकारात्मक निर्णय घेतले जातील अशी आशा व्यक्त केली आहे.
भविष्यात न्यायालय या परंपरेवरील निर्बंध उठवेल का, हे सांगणे सध्या कठीण आहे, परंतु शिराळकरांचे प्रयत्न सुरू असल्याचे दिसून येते. त्यांची ही लढाई केवळ एका धार्मिक प्रथेपुरती मर्यादित नाही, तर ती त्यांच्या सांस्कृतिक ओळखीसाठी आणि नागांसोबतच्या त्यांच्या अनोख्या सहजीवनासाठी आहे. ३२ शिराळाच्या नागपंचमीची परंपरा पुन्हा एकदा मोठ्या उत्साहात पुनरुज्जीवित होण्याची त्यांना आशा आहे. या संघर्षाचे पुढे काय होईल हे पाहणे महत्त्वाचे ठरेल.
